مستند نگاری فرصتی جدید برای مستندسازان

مستند نگاری فرصتی جدید برای مستندسازان

محمد جعفری

عباس صالحی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی چند ماه مانده به پایان وزارتش در دولت روحانی متنی در توئیتر خود منتشر کرد و از الزام دستگاه­های اجرایی به مستندنگاری طرح­های بزرگ خبر داد . او گفته بود که هیات وزیران در جلسه 5 اردیبشهت 1400 با توجه به اهمیت ثبت حرفه­ای مستندنگاری پروژه­های مهم ملی به منظور حفاظت از دانش بومی مرتبط با تجارب تخصصی و ارتقای بهره­وری و تراکم دانش در کشور ، آئین نامه الزام دستگاه­های اجرایی به مستندنگاری و ثبت تصویری پروژه­های مهم کشور را به تصویب رسانده . این مصوبه که فرصتی جدید برای سینمای مستند بود در فضای ملتهب و بی­اعتماد سیاسی کشور با انبوه مطالبات بر زمین مانده اهالی مستند چندان جدی گرفته نشد. آئین نامه ،سازمان امور سینمایی و سمعی بصری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را مکلف می­کرد حداکثر ظرف مدت یکماه ، ضمن راه­اندازی پایگاه اطلاع­رسانی ، فهرست مستندسازان را منتشر و به روزرسانی کند ، به نحوی که مشخصات آنان با تعداد قراردادهایشان برای عموم اشخاص قابل رویت باشد . بر اساس این مصوبه ، طرح­هایی که در اجرای آن از فناوری­های نوین استفاده شود و به تشخیص دستگاه اجرایی ، موجب خودکفایی کشور در تولید یک محصول شود باید توسط مستندسازان مستندنگاری شود . مستندسازان شامل کارگردانان  و تهیه کنندگانی می­شود که دارای شماره نظام سینمایی بوده و صلاحیت آنها به تایید سازمان سینمایی رسیده باشد . کلیه وزارتخانه­ها ، موسسات و شرکت­های دولتی یا نهادهای عمومی غیردولتی و دستگاه­های قانونی موظف به مستندنگاری و ثبت تصویری کلیه مراحل اجرایی طرح با رعایت قوانین محرمانه و طبقه­بندی اسناد می­باشند و باید به ازای هر طرح ، یک قرارداد مستندنگاری به تشخیص و نظارت دستگاه اجرایی در چارچوب مقررات منعقد گردد و تمام هزینه­های آن از محل منابع مصوب پرداخت شود .

در این مصوبه سقف مجاز تعداد قراردادها برای تهیه کننده مستند حقیقی و حقوقی به ترتیب 3 و 5 و برای کارگردانان فیلم مستند حداکثر دو قرارداد پیش­بینی شده و مستندسازان مکلفند همزمان با انعقاد قرارداد ، طرح نامه مستندنگاری و ثبت تصویری را به تصویب دستگاه اجرایی زیربط برسانند . سابقه این مصوبه به چهار سال پیش برمی گردد که مرتضی رزاق کریمی و ابراهیم مختاری به عنوان نمایندگان اصناف سینمای مستند در هیات مدیره خانه سینما حضور داشتند و طرح مستندنگاری از پروژه­های ملی جهت حمایت از فیلمسازان مستند تقدیم وزیر ارشاد شد . از آنجا که طرح پیشنهادی با استقبال وزارتخانه روبرو شد نمایندگان جامعه مستند به دعوت کمیسیون فرهنگی دولت با کارشناسانی از چند نهاد از جمله سازمان برنامه و بودجه ، نفت ، راه و شهرسازی ، ارتباطات ، آموزش و پرورش ، نیرو ، میراث فرهنگی و سازمان صداوسیما جلسات متعدد برگزار کردند و سرانجام طرح در هیات وزیران تصویب و به عنوان بزرگترین دستاورد اصناف مستند به تمامی وزارتخانه­ها ابلاغ شد تا شورایی متشکل از نمایندگان اصناف مستند خانه سینما به اضافه سازمان سینمایی و مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی مسئول نوشتن آئین­نامه ای برای صیانت از حقوق مستندسازان شوند .

مستندنگاری یعنی چه ؟

درسال 1888 جرج ایستمن با ساخت یک دوربین جعبه ای ، عکاسی را برای عموم مردم آسان کرد . شعار تبلیغاتی او برای دوربین هایش این بود: شما دکمه را فشار دهید، بقیه اش با ما! از آن پس دوربین عکاسی همراه همیشگی خانواده­ها شد و عکس­ها رسالت ثبت و ضبط لحظات زندگی را برای بایگانی و یادآوری خاطرات بر عهده گرفتند . امروزه اغلب خانواده­ها با ضبط لحظات زندگی فرزندانشان از بدو تولد عملا به مستندنگاری درون خانواده می­پردازند و خواسته یا ناخواسته میراث گرانقدری از فضای زندگی با نوع پوشش ، غذا ، حرفه و سرگرمی­هایشان را ثبت می­کنند.

در مرحل جدی تر، مستندنگاری کلید مدیریت و راهکاری برای در اختیار قرار دادن تجارب به آیندگان است ، نوعی فیلمسازی از یک پروژه است که مستندساز از مرحله طرح تا اجرا به ثبت تصویری دقیق آن بر اساس ضوابط فنی و حرفه­ای می­پردازد و مراحل کار را در چارچوب پژوهش موردنظر به انجام می­رساند . سیر تکوین و تحقق این فعالیت از شروع تا پایان و چگونگی بهره­برداری از آن با استناد به مجموعه­ای از اسناد و مدارک با فرایند شناسایی ، جمع­آوری و ارائه اطلاعات ، شامل این مستندنگاری می­شود ،اگر این شیوه به شکل نظام­مند اتفاق بیفتد هر بنگاه تولیدی ، تجاری یا خدماتی ، آرشیو باارزشی از منابع در زمینه کاری خود به جا خواهد گذاشت تا روند اجرای پروژه از ابتدا تا مرحله نهایی جهت ذخیره­سازی و آرشیو به فراخور نیاز در اختیار صاحبکار قرار گیرد .

مستندنگاری بخشی مهم از وظایف مدیران امروز جهت اطلاع رسانی از این زمانه به آیندگان است و حاصل نگاه فیلمساز بی طرف و مشاهده­گر به سوژه بدون نقد و تحلیل آن است به نحوی که با حفظ فاصله با واقعیت مثل یک گزارشگر نظاره گر صادق سوژه باشد .اخبار زیرنمونه هائی از این مستندنگاری است:

– اخیرا نخستین همایش بین المللی مستندنگاری پیشرفته آثار تاریخی در شرایطی برگزار شد که معاون میراث فرهنگی کشور از تجهیز نود پایگاه میراث فرهنگی به ابزارهای مستندنگاری آثار تاریخی خبر داده و گفته است که به زودی مرکز مستندنگاری آثار تاریخی در ایران ایجاد می­شود .

– با راه­اندازی لابراتوار مستندنگاری کاخ گلستان 3900 قطعه عکس تاریخی ایران در حافظه جهانی یونسکو ثبت شد.

– بر اساس توافقی که با رئیس لابراتوار مستندسازی و تصویرگری تحلیلی دانشگاه کیوتوی ژاپن صورت گرفت قرار شد پایگاه­های میراث فرهنگی ایران به کانون­های دائمی مستندنگاری تبدیل شوند .

– مستندنگاری فرش­های نفیس که توسط لابراتوار مستندسازی دانشگاه کیوتو و همکاری کارشناسان ایرانی صورت گرفت اصالت فرش ایرانی را ثبت می کند تا اگر کشوری بخواهد نمونه شبیه به آن تولید کند به ارزش واقعی آن آگاه باشد .

– سرپرست پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای خراسان رضوی ، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان از شروع عملیات  مستندنگاری و نقشه برداری آسبادهای خواف برای ثبت جهانی اطلاع داد .

– مستندنگاری سنگ­های تخت جمشید توسط باستان شناسان و مرمت کاران به عنوان یک برنامه بلندمدت انجام ­شد . طی یک سال گذشته 3000 قطعه سنگ در تخت جمشید مستندنگاری و طبقه بندی شد و با در نظر گرفتن شناسنامه در شرایط مناسب حفاظتی قرار گرفت .

– “پروژه تاریخ شفاهی ایران” طی 14 سال سلسله مصاحبه­هایی با 134 نفر از شخصیت­های موثر ایرانی به ابتکار حبیب لاجوردی در دانشگاه هاروارد انجام داد و ضمن آن ، خاطرات شخصیت­های معاصر که در رویدادهای سیاسی و اجتماعی ایران نقش داشتند را ثبت و ضبط کرد .

مستندنگاری از پروژه­های صنعتی و عمرانی مثل تاریخچه پرواز و حمل و نقل ریلینگ در ایران و موضوعاتی مانند سرشماری جمعیت و آمار کشته شدگان ، مفقودین و مجروحین جنگ شامل تمامی مکتوبات ، اصوات ، عکسها و حتی اشیا می­شود و می­تواند سندی از روحیه پشت اثر باشد ، چنانچه مرتضی آوینی وقتی گروه­های فیلمبردار را به مناطق جنگی می­فرستاد پس از آنکه فیلم­های آنها را می­دید به اسراری از درون آنها دست می­یافت که خودشان هم از آن بی­اطلاع بودند.

مستندنگاری (نه مستمر و همه جانبه) در ارگان­هایی مثل وزارت نفت ، ارتش ، راه­آهن و بیشتر از همه در تلویزیون سابقه داشته و ماندگارترین آنها (سوای محصولات دانشگاه سیراکیوز آمریکا در دهه 30) مستندهای صامت خان بابا معتضدی برای راه­آهن و ارتش و مستندهای ابراهیم گلستان در شرکت نفت است . صرف نظر از نگاه­های یکسویه که در اغلب این مستندها جاری بود اما امروزه تنها مرجع اطلاعاتی ارزشمند موجود از تاریخ شفاهی و مستندنگاری زمان خود هستند که از میان انبوهی از قول و قرارهای پنهان به دست ما رسیده است . هم­اکنون انبوهی از پدیده­های سیاسی ، اجتماعی ، صنعتی و زیست محیطی همچون آلودگی هوا ، ترافیک ، خشکسالی ، فرسایش خاک و بیماری­های ناشناخته به شکل بحران ما را احاطه کرده و نیازمند مستندنگاری است . مستندنگاری پایه­ای برای شناخت وضع موجود است و تنها شامل صنعت نمی­شود و تمامی حوزه­های اجتماعی ، مردم­نگاری ، بوم شناسی و میراث فرهنگی را نیز دربر می­گیرد ، فیلمسازانی که در زمینه­های اجتماعی یا محیط زیست تجربه دارند نیز می­توانند جذب این پروژه­ها شوند تا به غنای آن بیفزایند و لایه­های عمیق­تری را به کار وارد کنند ،مثلا مستندنگاری روستاهای ایران می­تواند شامل انواع زبان­ها ، لهجه­ها ، معماری و منابع کشاورزی و دامپروری هر روستا همراه با خرده فرهنگ های هر منطقه در یک تحقیق میدانی باشد.

انتظار مستندسازان

هر وزارتخانه و نهاد اداری صاحب یک پایگاه اطلاع رسانی به اسم روابط عمومی است که بخش سمعی و بصری­اش وظیفه تصویربرداری وعکاسی از کلیه فعالیت­های آن نهاد را دارد و از دیرباز وظیفه مستندنگاری آن ارگان به عهده آنهاست اما مشکل اینجاست که اغلب فعالین این حوزه فقط تصویربردارند و به تکنیک های مستندسازی واقف نیستند، مثلا در وزارت راه و شهرسازی تصویربرداران فقط به ضبط مراحل عملیات راه سازی از ابتدا تا انتها می­پردازند بی آنکه بر روی عوامل جانبی آنها تاکید شده باشد و درجزئیات بصری – شنیداری فیلمها تخصص لازم بکار رفته باشد،ضمن این که گاه حتی مدیران پروژه خودشان اقدام به مستندنگاری و آرشیو فیلم ها می­کنند.این افراد اغلب با مستندنگاری حرفه­ای آشنا نیستند و خروجی فیلم هایشان آثاری سفارشی- تبلیغاتی مطابق سلیقه مسئولان اجرائی است تا آمار فعالیت آن ارگان را ثبت کنند. مستندنگار باید با نگاه بی طرفانه، هدفمند و آسیب شناسانه پروژه را بررسی و نقاط ضعف و قوت آن را با حفظ نکات فنی و علمی لحاظ کند . تهیه مستندهایی با این ویژگی بعد از تاسیس انجمن­های صنفی کارگردانان و تهیه کنندگان مستند توسط هیات مدیران مورد توجه قرار گرفت و حالا این مصوبه قانونی و کارشناسی شده در صورت عملیاتی شدن می­تواند ساز و کار جدیدی در حیطه سینمای مستند ایجاد کند و امکان بهره­ وری برای مستندسازانی شود که به دلیل محروم بودن از رانت و قرار نداشتن در حلقه روابط عمومی ادارات ، همواره از تبعیض مدیران گله مند بودند . از آنجا که این طرح در دولت قبلی تصویب شده و تضمینی برای پایبندی دستگاه های اجرایی به آن وجود ندارد مستند سازان از آن بیم دارند که در دولت کنونی ضمانت اجرایی برای انجام آن وجود نداشته باشد و رئیس سازمان سینمایی فعلی این مصوبه را به اجرا در نیاورد یا پروژه­ها به اهل فن سپرده نشود و دستگاه­های اجرایی بر اساس سلایق گروهی به گزینش فیلمسازان بپر­دازند . و

از آنجا که مستندسازان اغلب فاقد حاشیه امن هستند انتظارشان این است که کارفرما در صورت عملیاتی شدن پروژه­ها تعریف درستی از مستندنگاری داشته باشد و از مستندساز توقع ساخت رپرتاژ نداشته باشد ، مستندنگاری را با گزارش تلویزیونی اشتباه نگیرد تا فیلمساز از خلاقیت فردی اش برای حسن انجام کار بهره ببرد . مصوبه وزارت ارشاد ، مسئولین اجرایی را موظف کرده تا مستندسازان دارای نظام سینمایی را به کار گیرند اما فیلمسازان با مافیای هزار توی دلالی درون نهادها که مستندسازی در ارگان­ها را قبضه کرده­اند چه می­کنند و چه راهکاری برای دیدبانی این مهم وجود دارد ؟

بستر قانونی و شفاف اصلی­ترین نیاز برای به نتیجه رساندن این رخداد فرهنگی است و اجرای این مصوبه نقش بسزایی در رونق و شکوفایی عرصه مستندسازی ما خواهد داشت .